Twee jaar geleden overleed Wim Kok. Betrouwbare Bronnen herdenkt hem

Op 20 oktober 2018 overleed oud-premier, PvdA-leider en vakbondsman Wim Kok. Hij werd 80.

In Betrouwbare Bronnen aflevering 9 herdacht Jaap Jansen hem in gesprek met Jeltje van Nieuwenhoven, Joop van den Berg, Gijs van Dijk en PG Kroeger. Het werd een aflevering die maar liefst drie uur duurde.

Het jonge Tweede-Kamerlid Gijs van Dijk was een van de laatsten die afgelopen zomer met Kok gepraat heeft over de vakbeweging, de politiek en de PvdA. Van Dijk en zijn fractiegenoot Henk Nijboer klopten nerveus bij hem aan. Het werd een onvergetelijke middag.

PG Kroeger vertelde hoe Kok als minister van financiën meteen werd geconfronteerd met de val van de Berlijnse Muur en als premier eindigde met 9/11, de aanslag op de Westerse wereld. Kok werd geprezen voor zijn ‘derde weg’, die – nu terugblikkend – volgens Kroeger een miskleun is gebleken.

Twee gasten waren generatiegenoot van Kok. Oud Tweede-Kamervoorzitter Jeltje van Nieuwenhoven werd na het verkiezingsverlies van Ad Melkert bij het vertrek van Kok fractievoorzitter. Na enkele weken kwam ze erachter dat ze niet meer mocht zijn dan een tussenpaus. Ze heeft niets dan lof voor Wim Kok, al vond ze begin 2001 al dat hij niet opnieuw lijsttrekker moest worden.

Voormalig directeur van het wetenschappelijk bureau PvdA-ideoloog Joop van den Berg vertelt over zijn laatste gesprekken met Kok. De oud minister-president vreesde in 2017 het ‘horrorscenario’ dat de PvdA met veel te weinig zetels toch zou gaan regeren in Rutte III.

Volgens Van den Berg is het angstig dichtbij dat er voor de PvdA geen bestaansrecht meer is; dat het over en uit is voor de sociaaldemocratie: ‘De PvdA is nu één keer kleiner geworden dan GroenLinks en SP. Als dat vaker gebeurt, dan is er klaarblijkelijk voor de sociaaldemocratie in deze vorm geen bestaansreden meer’, zegt Van den Berg. ‘De PvdA is vanouds een alliantie van intellectuele middenklasse en arbeidersklasse. Als je die uit elkaar trekt, krijg je GroenLinks aan de ene kant en SP aan de andere. Als de PvdA die groepen niet meer kan verenigen, dan moet ze ophouden. Dan verliest ze principieel haar bestaansrecht. Je moet ook groot genoeg zijn om invloed te hebben. Het is heel leuk om met een clubje bij elkaar te zijn, maar als dat nooit meer dan vijftien zetels oplevert of eens een keertje wat meer, wat stel je dan eigenlijk politiek nog voor?’

In Betrouwbare Bronnen 64 spraken we met Koks biograaf Marnix Krop. Zijn ene grootvader was touwslager, de andere rietsnijder. Wim Kok, hun kleinzoon, werd aanvoerder van de vakbeweging in roerige tijden van conflict, diepe crisis en werkloosheid. En later zelfs minister-president. De gloednieuwe biografie van Kok van de hand van voormalig topambtenaar en ambassadeur in Berlijn Marnix Krop schetst een leven en een man die zich - zoals de ondertitel treffend schetst 'op eigen kracht' een prominente rol in samenleving en politiek verwierf.

Wim Kok was zonder twijfel een product van de volksverheffing die het Nederland van de verzuiling zo kenmerkte. Hij las alles en was een klassieke stapelaar: van de MULO naar de HBS en toen naar de tweejarige economieopleiding van Nijenrode. Daar leerde hij vier talen. Voor een jongen van zijn herkomst en generatie een uitzondering.

In het gesprek met Marnix Krop komen onverwachte en onbekende aspecten van het leven van Kok en van zijn sleutelrol in de samenleving aan de orde. Zo was zijn eerste chef een belangrijk man in de opbouw van het Europees sociaal beleid en raakte Kok zo al jong bekend met de heel eigen wereld van de Brusselse overlegcircuits.

Uit het boek blijkt dat Kok een gecompliceerd mens was, ook voor zichzelf en zijn omgeving. Zijn bijna altijd besliste opstelling naar buiten verborg een man die achter e schermen zeer aarzelend was; onzeker over veel en geneigd tot beheersing van alle factoren voordat hij tot een besluit kwam. En een man die slechts aan weinig mensen iets van zijn binnenkant liet zien, waarin hij naast nurks en directief ook hartelijk en charmant kon zijn. Veel van zijn politieke collega's waren daarom vaak erg kritisch over Kok, hoewel de bewondering voor zijn werk het meestal wel won.

In het gesprek komen drie sleutelmomenten naar voren waarin Kok na lang aarzelen gedwongen werd geheel alleen en zonder 'draagvlak' te hebben kunnen regelen zijn nek ver uit te steken. Elk van die momenten had grote gevolgen en politieke impact. Het gaat om het Akkoord van Wassenaar in 1982, de WAO-crisis in de PvdA (en het kabinet Lubbers III) in 1991 en de kabinetsformatie van 1994. Krop vertelt over elk van deze drie wendingen in de politiek onbekende en soms adembenemende gebeurtenissen. Daaruit blijkt onder meer dat Rita Kok met afstand haar mans belangrijkste adviseur en strateeg was.

Van veel politici komen vanuit het werk en leven van Kok opmerkelijke portretten naar voren. In het bijzonder van Joop den Uyl die hij hoog had zitten, maar wiens leiderschap van de PvdA en de nooit eindigende behoefte de baas te willen blijven, moest hij met lede ogen ondergaan. Ook Ruud Lubbers komt in beeld, de bijna griezelig creatieve leider die hij om die reden nooit echt vertrouwde. Bijzonder is ook de rol van werkgeversvoorman en oud-Onderwijsminister uit het CDA Chris van Veen.

Het boek eindigt op zo'n sleutelmoment: het aantreden van Kok als premier. Een ironisch gegeven. Hij had immers bij de verkiezingen van 1994 enorm verloren en kreeg nu een coalitie onder zich die hij zelf helemaal niet gewild had, 'Paars'. En zo werd de vakbondsjongen uit de zuil van de Rode Familie aanvoerder van een doorbraak-kabinet waarin de verzuilde politiek een einde vond. De biografie van Marnix Krop is een rijk boek dat nu al doet verlangen naar het tweede deel over Koks paarse jaren en de ondergang daarvan in 2002.

In Betrouwbare Bronnen 123 wierpen Duco Hellema en Margriet van Lith een kritisch oog op de politieke koers van Wim Kok. Ze schreven het boek ‘Dat hadden we nooit moeten doen. De PvdA en de neoliberale revolutie van de jaren negentig’.

In het boek zeggen veel PvdA-kopstukken uit de kabinetten Lubbers III en Paars I en II dat ze te veel zijn meegesleurd door de neoliberale tijdgeest, waarin de overheid diensten afstootte, privatiseerde en de uitkeringen versoberde.

Wim Kok, eens de gevierde vakbondsleider, werd wereldwijd geprezen voor zijn hervormingen. PvdA’ers van toen vinden nu dat hun partij daarin te ver is doorgeschoten. Toen het paarse tijdperk voorbij was, zagen de kiezers nauwelijks nog verschil tussen de PvdA, VVD en D66.

In 2020 signaleren Hellema en Van Lith dat zo’n beetje alle partijen afstand nemen van het neoliberalisme. Ook VVD, D66 en het CDA. De twee vinden dat PvdA-leider Lodewijk Asscher zijn kans moet grijpen en voorop moet lopen met ideeën om de overheid weer een stevige rol te geven. “Als de PvdA er nu niet in slaagt te profiteren van de situatie die zo ideaal voor haar is, dan kun je haar beter opheffen”, zegt Van Lith.